६ वर्षदेखि अलपत्र सिक्टाको डुडुवा नहर, पुनर्निर्माणको तयारीमा नयाँ आशा

१७ असार,

बाँके । राष्ट्रिय गौरवको सिक्टा सिँचाइ आयोजना अन्तर्गत बाँके जिल्लाको डुडुवा शाखा नहर निर्माणमा भएको ढिलाइले हजारौं किसान सिँचाइ सुविधाबाट वञ्चित भएका छन्। १६ हजार हेक्टर जमिनमा सिँचाइ सुविधा पुर्‍याउने लक्ष्यसहित निर्माण सुरु भएको यो नहर विगत छ वर्षदेखि अलपत्र छ। निर्माण व्यवसायी र आयोजनाबीचको विवाद, मुद्दा–मामिला र प्राविधिक जटिलताले काम अवरुद्ध हुँदा किसानहरूले सुख्खा र खडेरीको मार झेल्नुपरेको छ। यसले खेतीपातीबाट हुने आम्दानी गुमाउनुका साथै जीविकोपार्जनका लागि छिमेकी मुलुक भारतबाट खाद्यान्न किनेर गुजारा गर्नुपर्ने बाध्यता सिर्जना भएको छ।

डुडुवा नहरको अवस्था र चुनौती

सिक्टा सिँचाइ आयोजनाको डुडुवा शाखा नहर निर्माणका लागि सन् २०१६ (वि.सं. २०७३) असार १२ देखि २०७५ पुस ४ भित्र सम्पन्न गर्ने गरी कोष्टल पप्पु जेभीसँग ९८ करोड ८१ लाखमा ठेक्का सम्झौता भएको थियो। तर, आयोजना र निर्माण व्यवसायीबीचको विवादले २०७४ चैत २८ देखि निर्माण कार्य पूर्ण रूपमा ठप्प भयो। उच्च अदालत नेपालगञ्ज, मध्यस्थता परिषद, उच्च अदालत पाटन हुँदै सर्वोच्च अदालतमा पुगेका आठवटा फरक–फरक मुद्दाले निर्माण प्रक्रिया लामो समयसम्म अवरुद्ध रह्यो।

यो अवधिमा आयोजनाको लागत पनि बढेर १ अर्ब २५ करोड पुगेको छ। सुख्खा र खडेरीका कारण बाँकेका किसानहरूले खेतबारी बाँझो राख्नुपरेको र उत्पादन घट्दा आर्थिक संकट झेल्नुपरेको गुनासो छ। डुडुवा गाउँपालिकाका किसान प्रधान थारू भन्छन्, “खेतीबाट लागत खर्च जुटाउन पनि मुश्किल भएको छ।”

पुनर्निर्माणको नयाँ पहल

लामो समयको अवरोधपछि डुडुवा नहर पुनर्निर्माणका लागि सिक्टा सिँचाइ आयोजनाले नयाँ पहल थालेको छ। गत १ पुस २०८१ मा दोस्रोपटक टेन्डर आह्वान गरिएको थियो, जसमा ३० दिनको म्याद दिइएको थियो। तर, निर्माण व्यवसायीहरूले टेन्डर प्रक्रियामा हाइड्रोपावर कम्पनीको अनुभवलाई मान्यता दिनुपर्ने माग राख्दै सार्वजनिक खरिद अनुगमन कार्यालय र अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगमा उजुरी गरेपछि टेन्डर प्रक्रिया ढिलो भयो। माघ १ मा खुल्नुपर्ने टेन्डर माघ २५ मा मात्र खोलियो।

प्राविधिक र आर्थिक मूल्यांकनपछि हाई हिमालय आरएससी जेभी र रामेछाप शेर्पा कन्सट्रक्सन प्रालि छनोट भए। यी दुवै निर्माण व्यवसायीलाई आयोजनाले ठेक्का स्वीकृत गर्ने आशयको सूचना पठाएको छ, र उनीहरूले यसै हप्ता ठेक्का सम्झौता गर्ने तयारी गरिरहेका छन्। आयोजना प्रमुख राजु आचार्यका अनुसार, निर्माण व्यवसायीहरूले कामको योजना र समय तालिका तयार पारिसकेका छन्।

ठेक्का प्याकेज र लक्ष्य

डुडुवा शाखा नहर निर्माणलाई दुई प्याकेजमा विभाजन गरिएको छ:

1. पहिलो प्याकेज: मूल नहरबाट डुडुवा शाखा नहरमा पानी झार्ने संरचनासहित जानकी गाउँपालिकाको प्रिपहवा चोक हुँदै राँझा विमANस्थलसम्म ६ किलोमिटर, प्रिपहवा चोकबाट खजुरासम्म १० किलोमिटर र राँझा विमानस्थलदेखि मानपुरसम्म ८ किलोमिटर नहर निर्माण हुनेछ। यो २५ किलोमिटर नहर निर्माणको जिम्मा हाई हिमालय आरएससी जेभीलाई १ अर्ब ३८ करोड ४५ लाखमा दिइएको छ। यो प्याकेजले जानकी र खजुरा क्षेत्रको ७,२७१ हेक्टर जमिनमा सिँचाइ सुविधा पुर्‍याउनेछ। 
2. दोस्रो प्याकेज: राँझा विमानस्थलदेखि पूर्व–दक्षिणतर्फ हिरमुनिया क्षेत्रसम्म २१ किलोमिटर नहर निर्माणको जिम्मा रामेछाप शेर्पा कन्सट्रक्सन प्रालिलाई १ अर्ब १२ करोड ७२ लाखमा दिइएको छ। यो प्याकेजले ८,७८३ हेक्टर जमिनमा सिँचाइ सुविधा पुर्‍याउनेछ। 

दुवै प्याकेज ३६ महिनाभित्र सम्पन्न गर्ने लक्ष्य छ। मूल नहरबाट १८ क्युमेक्स (१,८०० लिटर प्रतिसेकेन्ड) पानी डुडुवा शाखा नहरमा खसालेर ४६ किलोमिटर लामो नहर निर्माण गरिनेछ।

किसानको आशा र चुनौती

डुडुवा नहर पुनर्निर्माणको टेन्डर स्वीकृत भई निर्माण कार्य सुरु हुने चरणमा पुगेको खबरले बाँकेका किसान उत्साहित छन्। सिक्टा सिँचाइ आयोजना जल उपभोक्ता समितिका अध्यक्ष शालिकराम डाँगी भन्छन्, “नहर बनेर पानी बग्दा किसानको पीडा कम हुन्छ।” खजुराका अगुवा किसान परशुराम शुक्ला थप्छन्, “नहर बनेर बाह्रैमास पानी बग्यो भने वर्षमा ३–४ बाली लिन सकिन्छ, जसले उत्पादन दोब्बर हुन्छ र खेतबारीबाटै आत्मनिर्भर बन्न सकिन्छ।”

तर, आयोजनाले सामना गर्नुपर्ने चुनौतीहरू पनि छन्। सिँचाइका लागि छुट्याइएको जमिनमा प्लटिङ र अतिक्रमण बढ्दै गएको छ। राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार, बाँकेमा पछिल्लो १० वर्षमा २१,४१६ घरधुरी थपिएका छन्, जसले करिब ७१३ हेक्टर सिँचाइयोग्य जमिन घटाएको छ। घरजग्गा व्यवसायीहरूका अनुसार, ३–४ सय हेक्टर जमिन प्लटिङ भए पनि घर निर्माण नभएको अवस्थामा छ। नहरको दायाँ–बायाँ अतिक्रमण र संरचना निर्माणले पनि आयोजनालाई जटिल बनाएको छ।

सिक्टा सिँचाइ आयोजनाको पृष्ठभूमि

सिक्टा सिँचाइ आयोजना बाँके जिल्लाको अगैयास्थित राप्ती नदीमा ३१७ मिटर लामो ब्यारेज निर्माण गरी ४२,७६६ हेक्टर जमिनमा सिँचाइ सुविधा पुर्‍याउने उद्देश्यले वि.सं. २०६२/६३ देखि सुरु भएको हो। पश्चिम मूल नहरले ३३,७६६ हेक्टर र पूर्वी मूल नहरले ९,००० हेक्टर जमिनमा सिँचाइ सुविधा पुर्‍याउने लक्ष्य छ। हालसम्म १९ अर्ब रुपैयाँ खर्च भइसक्दा पनि १४ प्रतिशत (लगभग ६,१०० हेक्टर) जमिनमा मात्र सिँचाइ सुविधा पुगेको छ।

आयोजनाको कुल लागत ५२.६४ अर्ब अनुमान गरिएको छ, र यो वि.सं. २०८९/९० सम्म सम्पन्न गर्ने लक्ष्य छ। यो आयोजनाले १७ हजार घरधुरीका ४ लाख किसानलाई लाभ पुग्ने र बाली सघनता १६८ प्रतिशतबाट २४२ प्रतिशतमा पुर्‍याउने अपेक्षा छ ।

निष्कर्ष

छ वर्षदेखि अलपत्र डुडुवा शाखा नहरको पुनर्निर्माणका लागि टेन्डर स्वीकृत भई निर्माण कार्य सुरु हुने चरणमा पुगेको छ। यो प्रगतिले बाँकेका किसानमा नयाँ आशा जगाएको छ। तर, अतिक्रमण, प्लटिङ र प्राविधिक जटिलताले आयोजनालाई चुनौती थपिरहेका छन्। निर्धारित ३६ महिनाभित्र निर्माण सम्पन्न गर्न आयोजना र निर्माण व्यवसायीको समन्वय र प्रभावकारी अनुगमन आवश्यक छ। डुडुवा नहर बनेर बाह्रैमास सिँचाइ सुविधा पुगेमा बाँकेको कृषि उत्पादन दोब्बर हुन सक्छ, जसले किसानको जीवनस्तर सुधार्न महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउनेछ।